تمام رازیتَمّامِ رازی، ابوالقاسم تمام بن محمدبن عبدالله بجلی (۳۳۰- محرم ۴۱۴ق/۹۴۲- مارس ۱۰۲۳م)، محدث ایرانی‌تبار دمشق است. ۱ - زندگینامهدربارۀ انتساب بَجَلی یا بَجْلی وی نمی‌توان با قطعیت سخن گفت. پدرش از ری به دمشق نقل مکان کرد [۱]
علی بن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۳، ص۳۳۵-۳۳۶، به کوشش علی شیری، بیروت، ۱۴۱۵ق.
و تمام در همان‌جا زاده شد. [۲]
علی بن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۱، ص۴۳، به کوشش علی شیری، بیروت، ۱۴۱۵ق.
گویا او در تمام عمر خویش جز برای مسافرتی تا رَمله [۳]
ابوالقاسم تمام رازی، الفوائد، ج۱، ص۲۵۴، به کوشش حمدی بن عبدالمجید سلفی، ریاض، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۴]
ابوالقاسم تمام رازی، الفوائد، ج۱، ص۲۹۲، به کوشش حمدی بن عبدالمجید سلفی، ریاض، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
در فلسطین ، هیچ‌گاه پای از دمشق فراتر ننهاد. با این حال، موقعیت فرهنگی دمشق و اقامت عالمانی از بومهای گوناگون در آنجا، شاگردی وی را نزد بسیاری از مشایخ ممکن ساخت.۲ - اساتیدتمام که استماع حدیث را در کودکی آغاز کرده بود، [۵]
ابوالقاسم تمام رازی، الفوائد، ج۱، ص۱۴، به کوشش حمدی بن عبدالمجید سلفی، ریاض، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
نزد بسیاری از مشایخ پدرش همچون ابوبکر عُذری و ابوبکر قرشی وراق حدیث شنید. [۶]
جاسم دوسری، الروض البسام، ج۱، ص۱۶، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
[۷]
جاسم دوسری، الروض البسام، ج۱، ص۱۷، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
در میان مشیخۀ وی خیثمة بن سلیمان، حسن بن حبیب حصائری، احمدبن محمد فَضالۀ حمصی، ابومیمون بن راشد، اخوتبوک، ابواحمد عمروبن عثمان سبیعی، ابویعقوب اذرعی، ابوبکر بزاز، ابوالمفضل شیبانی و علی بن عمر دارقطنی نامبردارند. [۸]
محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۷، ص۲۹۰، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۳ق.
[۹]
جاسم دوسری، الروض البسام، ج۱، ص۱۲، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
۳ - شاگزداناز شاگردان او در حدیث، می‌توان به احمدبن محمد عتیقی، ابوالحسین میدانی، حسن بن علی لَبّاد، عبدالعزیز کَتّانی و احمدبن عبدالرحمان طرائفی اشاره کرد. [۱۰]
محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۷، ص۲۹۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۳ق.
[۱۱]
جاسم دوسری، الروض البسام، ج۱، ص۴۸-۴۹، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
ابوعلی اهوازی و عبدالعزیز کتانی از شاگردان وی، دانش رجالی او را به‌ویژه در حدیث بوم شام ستوده‌اند. [۱۲]
محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۷، ص۲۹۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۳ق.
[۱۳]
علی بن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۱، ص۴۵، به کوشش علی شیری، بیروت، ۱۴۱۵ق.
۴ - منبع اصلی کتب ربعی و ابن عساکرروایات وی اصلی‌ترین منبع ربعی (د ۴۴۴ق/۱۰۵۲م) در گردآوری مجموعۀ فضایل شام و دمشق بوده است، چنان‌که ربعی افزون بر نیمی از احادیث کتاب فضائل الشام و دمشق خود را از او روایت کرده است، [۱۴]
صلاح‌الدین منجد، مقدمه بر فضائل الشام و دمشق علی بن محمد ربعی، ج۱، ص۱۶-۱۷، دمشق، ۱۹۵۰م.
ابن عساکر نیز دربارۀ وفیات عالمان شام، بسیار از وی نقل کرده است. [۱۵]
علی بن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۹، ص۵۳۵، به کوشش علی شیری، بیروت، ۱۴۱۵ق.
[۱۶]
علی بن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۳۷، ص۳۹۶، به کوشش علی شیری، بیروت، ۱۴۱۵ق.
[۱۷]
علی بن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۴، ص۲۶۵، به کوشش علی شیری، بیروت، ۱۴۱۵ق.
۵ - اساتید علم قرائت تمامدربارۀ وقوف او به علم قرائت، بدین گزارش بسنده کرده‌اند که قرائت ابوعمروبن علاء را نزد ابوبکر ربعی فرا گرفت. [۱۸]
محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۷، ص۲۹۰، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۳ق.
با این حال، نباید از یاد برد که در شمار مشایخ او، استادانی همچون یحیی بن احمد عَبسی، ابومنصور محمدبن زریق بَلَدی، ابوبکر طَرسوسی و ابوبکر مُرّی بوده‌اند که در این دانش عالمانی شناخته شده‌اند. از دیگر سو در میان شاگردان وی نیز می‌توان از مقریانی نامدار همچون محمدبن علی مُطرّز و ابوعلی اهوازی سراغ گرفت.۶ - آثارآثار : بازمانده از تمام، حدیثی هستند و توجه به روایاتی که کمتر توسط دیگران نقل شده، در آن‌ها چشم‌گیر است. گویا او چندان به نقد حدیث متمایل نبوده، و بیش‌تر کوشیده است اِسنادهای مختلف روایات مفرد و غریب را گرد آورد. این آثار از وی به چاپ رسیده است: ۱. الفوائد. در این کتاب که در اواخر عمر یعنی در حدود سالهای ۴۱۱ و ۴۱۲ق نوشته، [۱۹]
ابوالقاسم تمام رازی، الفوائد، ج۱، ص۱۸۱، به کوشش حمدی بن عبدالمجید سلفی، ریاض، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۲۰]
ابوالقاسم تمام رازی، الفوائد، ج۱، ص۲۰۳، به کوشش حمدی بن عبدالمجید سلفی، ریاض، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
روایات غریب و مفرد مشایخ خود را بر اساس طرف حدیث گرد کرده، و هرگاه لازم دانسته، دربارۀ واژگان، رجال، متن و یا اسانید دیگر حدیث توضیح داده است، [۲۱]
ابوالقاسم تمام رازی، الفوائد، ج۱، ص۱۹، به کوشش حمدی بن عبدالمجید سلفی، ریاض، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۲۲]
ابوالقاسم تمام رازی، الفوائد، ج۱، ص۲۰، به کوشش حمدی بن عبدالمجید سلفی، ریاض، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۲۳]
ابوالقاسم تمام رازی، الفوائد، ج۱، ص۲۷، به کوشش حمدی بن عبدالمجید سلفی، ریاض، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
ابوسلیمان جاسم دوسری در کتاب الروض البسام به ترتیب و تخریج فوائد تمام، به تخریج احادیث این مجموعه و طبقه‌بندی موضوعی آن‌ها پرداخته است.۲. مسند المقلین من الامراء و السلاطین . در این اثر به شیوۀ مسانید، روایاتی را که از حکمرانانی چون حجاج بن یوسف، ابومسلم خراسانی و نصربن سیار در اختیار داشته، آورده است. این کتاب به کوشش مجدی فتحی سید (طنطا، ۱۴۱۰ق/۱۹۸۹م)، و بار دیگر به همراه المدرج الی المدرج سیوطی به کوشش صبحی بدری سامرایی ( کویت، الدارالسلفیه) منتشر شده است. ۳. حدیث ابی العُشراء ، تخریج تمام از تنها حدیث ابی‌العشراء اسامةبن مالک دارمی، تابعی بصری دربارۀ احکام زکات که به کوشش بسام عبدالوهاب جابی (دمشق، ۱۴۰۴ق) منتشر شده است. افزون بر اینها، نسخه‌ای با عنوان رسالة فی بیان الفرق الضالة به نام وی در کتابخانۀ کوپریلی نگهداری می‌شود. [۲۴]
کوپریلی، ج۲، ص۴۴۰، خطی.
بر پایۀ آنچه که از آغاز و پایان آن نقل شده، [۲۵]
کوپریلی، ج۲، ص۴۴۰، خطی.
این کتاب دربر دارندۀ بحثهایی در رد مذهب اشعری است. نظر به رواج تدریجی مذهب اشعری در میان اصحاب حدیث شام در آن عصر [۲۶]
ه د، ج۸، ص۷۴۷.
و هم نگارش کتابی توسط شاگرد وی ابوعلی اهوازی در نقد این مذهب [۲۷]
ه د، ج۱۰، ص۴۸۶.
می‌توان گفت مکتوب تمام نیز برای برآوردن چنین هدفی نوشته شده است.نسخه‌های دو جزء حدیثی نیز از وی بر جای مانده که با عناوین الجزء در اخبار و حکایات ابوبکر ربعی و نیز، حدیث اسلام زیدبن حارثه از آن‌ها یاد شده است. [۲۸]
ظاهریه، ج۱، ص۲۴۳-۲۴۴، خطی (حدیث).
ابن رجب حنبلی [۲۹]
عبدالرحمان بن رجب، اهوال القبور، ج۱، ص۱۲۰، به کوشش محمدسعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
و حتی در دوره‌ای متأخرتر سیوطی، [۳۰]
سیوطی، شرح الصدور، ج۱، ص۱۷۵، به کوشش عبدالمجید طعمه حلبی، بیروت، ۱۴۱۷ق.
از کتاب اخبار الرهبان وی مطلبی را نقل کرده‌اند که نشان می‌دهد تا زمانهایی دور، این اثر هنوز باقی بوده است. علی هندی نیز کتابی با عنوان فضل مغارةالدم به وی نسبت داده، و حدیثی را از آن نقل کرده است. [۳۱]
علی بن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۴، ص۱۴۹-۱۵۱، به کوشش علی شیری، بیروت، ۱۴۱۵ق.
۷ - فهرست منابع(۱) عبدالرحمان بن رجب، اهوال القبور، به کوشش محمدسعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م. (۲) علی بن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، ۱۴۱۵ق. (۳) ابوالقاسم تمام رازی، الفوائد، به کوشش حمدی بن عبدالمجید سلفی، ریاض، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م. (۴) جاسم دوسری، الروض البسام، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م. (۵) محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۳ق. (۶) سیوطی، شرح الصدور، به کوشش عبدالمجید طعمه حلبی، بیروت، ۱۴۱۷ق. (۷) ظاهریه، خطی (حدیث). (۸) کوپریلی، خطی. (۹) صلاح‌الدین منجد، مقدمه بر فضائل الشام و دمشق علی بن محمد ربعی، دمشق، ۱۹۵۰م. (۱۰) علی هندی، کنز العمال، به کوشش بکری حیانی و صفوت سقا، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تمام رازی»، ج۱۶، ص۶۰۷۹. رده‌های این صفحه : تراجم | محدثین اهل سنت
|